می شود بدون دشمن زندگی کرد؟

اگر انسان یک رو باشد و مسلکی، قهرا یک عده ‏ای با او دوست می‏ شوند و یک عده‏ ای نیز دشمن. عده‏ ای که با او در یک را هند به سوی او کشیده‏ می‏شوند و گروهی که در راهی مخالف آن راه می‏روند او را طرد می‏کنند و با او می‏ ستیزند.

 

افراد از لحاظ جاذبه و دافعه نسبت به افراد دیگر انسان یکسان نیستند بلکه به طبقات مختلفی تقسیم می شوند:

1 - افرادی که نه جاذبه دارند و نه دافعه، نه کسی آنها را دوست و نه‏ کسی دشمن دارد، نه عشق و علاقه و ارادت را بر می ‏انگیزند و نه عداوت و حسادت و کینه و نفرت کسی را، بی‏تفاوت در بین مردم راه می‏روند مثل این‏ است که یک سنگ در میان مردم راه برود.
این، یک موجود ساقط و بی ‏اثر است. آدمی که هیچگونه نقطه مثبتی در او وجود ندارد ( مقصود از مثبت تنها جهت فضیلت نیست، بلکه شقاوتها نیز در اینجا مقصود است ) نه از نظر فضیلت و نه از نظر رذیلت، حیوانی است غذائی می‏خورد و خوابی می‏رود و در میان مردم‏ می‏گردد همچون گوسفندی که نه دوست کسی است و نه دشمن کسی، و اگر هم به‏ او رسیدگی کنند و آب و علفش دهند برای این است که در موقع از گوشتش‏ استفاده کنند. او نه موج موافق ایجاد می‏کند و نه موج مخالف. اینها یک‏دسته هستند: موجودات بی ‏ارزش و انسانهای پوچ و تهی، زیرا انسان نیاز دارد که دوست بدارد و او را دوست بدارند و هم می‏توانیم بگوئیم نیاز دارد که دشمن بدارد و او را دشمن بدارند.

2 - مردمی که جاذبه دارند اما دافعه ندارند، با همه می‏ جوشند و گرم‏ می‏ گیرند و همه مردم از همه طبقات را مرید خود می‏کنند، در زندگی، همه کس‏ آنها را دوست دارد و کسی منکر آنان نیست، وقتی هم که بمیرند مسلمان با  زمزمشان می‏ شوید و هندو بدن آنها را می‏ سوزاند.
 

چنان با نیک و بد خوکن که بعد از مردنت عرفی/ مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسوزاند

بنا به دستور این شاعر، در جامعه ‏ای که نیمی از آن مسلمان است و به‏ جنازه مرده احترام می ‏کند و آن را غسل می‏دهد و گاهی برای احترام بیشتر با آب مقدس زمزم غسل می‏ دهند، و نیمی هندو که مرده را می‏سوزانند وخاکسترش را بر باد می‏دهند، در چنین جامعه ‏ای آنچنان زندگی کن که مسلمان‏ تو را از خود بداند و بخواهد ترا پس از مرگ با آب زمزم و هندو نیز تو  را از خویش بداند و بخواهد پس از مرگ تو را بسوزاند.

غالباً خیال می ‏کنند که حسن خلق و لطف معاشرت و به اصطلاح امروز " اجتماعی بودن " همین است که انسان همه را با خود دوست کند. اما این‏ برای انسان هدفدار و مسلکی که فکر و ایده‏ای را در اجتماع تعقیب می‏کند و درباره منفعت خودش نمی ‏اندیشد میسر نیست. چنین انسانی خواه ناخواه یک رو و قاطع و صریح است مگر آنکه منافق و دورو باشد. زیرا همه مردم‏ یک جور فکر نمی کنند و یک جور احساس ندارند و پسندهای همه یکنواخت‏ نیست. در بین مردم دادگر هست، ستمگر هم هست، خوب هست، بد هم‏ هست. اجتماع منصف دارد، متعدی دارد، عادل دارد، فاسق دارد، و آنها همه نمی‏توانند یک نفر آدم را که هدفی را به طور جدی تعقیب می‏کند و خواه‏ ناخواه با منافع بعضی از آنها تصادم پیدا می‏کند دوست داشته باشند. تنها کسی موفق می ‏شود دوستی طبقات مختلف و صاحبان ایده‏های مختلف را جلب کند که متظاهر و دروغگو باشد و با هر کسی مطابق میلش بگوید و بنمایاند. اما اگر انسان یک رو باشد و مسلکی، قهرا یک عده ‏ای با او دوست می‏ شوند و یک عده‏ ای نیز دشمن. عده‏ ای که با او در یک را هند به سوی او کشیده‏ می‏شوند و گروهی که در راهی مخالف آن راه می‏روند او را طرد می‏کنند و با او می‏ ستیزند.

بعضی از مسیحیان که خود را و کیش خود را مبشر محبت معرفی می‏کنند، ادعای آنها اینست که انسان کامل فقط محبت دارد و بس، پس فقط جاذبه‏ دارد و بس، و شاید برخی هندوها نیز این چنین ادعائی را داشته باشند. در فلسفه هندی و مسیحی از جمله مطالبی که بسیار به چشم می‏خورد محبت‏ است. آنها می‏گویند باید به همه چیز علاقه ورزید و ابراز محبت کرد و وقتی که ما همه را دوست داشتیم چه مانعی دارد که همه نیز ما را دوست‏ بدارند، بدها هم ما را دوست بدارند چون از ما محبت دیده‏ اند. اما این آقایان باید بدانند تنها اهل محبت بودن کافی نیست، اهل‏ مسلک هم باید بود و به قول گاندی در " اینست مذهب من " محبت باید با حقیقت توأم باشد و اگر با حقیقت توأم بود باید مسلکی بود و مسلکی‏ بودن خواه ناخواه دشمن ساز است و در حقیقت دافعه‏ای است که عده ‏ای را به‏ مبارزه بر می‏ انگیزد و عده ‏ای را طرد می‏کند.

اسلام نیز قانون محبت است. قرآن، پیغمبر اکرم را رحمة للعالمین‏ معرفی می‏کند:
« و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین »( سوره انبیاء، آیه. 107).
نفرستادیم تو را مگر که مهر و رحمتی باشی برای جهانیان. یعنی نسبت به‏ خطرناکترین دشمنانت نیز رحمت باشی و به آنان محبت کنی.

 

اما محبتی که قرآن دستور می‏ دهد آن نیست که با هر کسی مطابق میل و خوشایند او عمل کنیم، با او طوری رفتار کنیم که او خوشش بیاید و لزوماً به سوی ما کشیده شود. محبت این نیست که هر کسی را در تمایلاتش آزاد
بگذاریم و یا تمایلات او را امضاء کنیم. این محبت نیست بلکه نفاق و دوروئی است. محبت آنست که با حقیقت توأم باشد. محبت خیر رساندن‏ است و احیاناً خیر رساندن ها به شکلی است که علاقه و محبت طرف را جلب‏ نمی‏کند. چه بسا افرادی که انسان از این رهگذر به آنها علاقه می‏ ورزد و آنها چون این محبتها را با تمایلات خویش مخالف می‏بینند بجای قدردانی‏ دشمنی می‏کنند. به علاوه و محبت منطقی و عاقلانه آنست که خیر و مصلحت‏ جامعه بشریت در آن باشد نه خیر یک فرد و یا یک دسته بالخصوص. بسا خیر رساندنها و محبت کردنها به افراد که عین شر رساندن و دشمنی کردن با اجتماع است.
در تاریخ مصلحین بزرگ، بسیار می‏بینیم که برای اصلاح شؤون اجتماعی مردم‏ می‏کوشیدند و رنجها را به خود هموار می‏ساختند اما در عوض جز کینه و آزار از مردم جوابی نمی‏دیدند. پس اینچنین نیست که در همه جا محبت، جاذبه‏ باشد بلکه گاهی محبت به صورت دافعه ای بزرگ جلوه می‏کند که جمعیت هائی را علیه انسان‏ متشکل می‏سازد.

عبدالرحمن بن ملجم مرادی از سختترین دشمنان علی بود. علی خوب‏ می‏دانست که این مرد برای او دشمنی بسیار خطرناک است. دیگران هم گاهی‏ می‏گفتند که آدم خطرناکی است، کلکش را بکن. اما علی می‏گفت قصاص قبل‏ از جنایت بکنم ؟ ! اگر او قاتل من است من قاتل خودم را نمی‏توانم بکشم. او قاتل من است نه من قاتل او، و درباره او بود که علی گفت: « ارید حیاته و یرید قتلی » من می‏خواهم او زنده بماند و سعادت او را دوست دارم اما او می‏خواهد مرا بکشد. من به او محبت و علاقه دارم اما او با من دشمن است و کینه‏ می‏ورزد.

و ثالثا محبت تنها داروی علاج بشریت نیست. در مذاقها و مزاجهائی‏ خشونت نیز ضرورت دارد و مبارزه و دفع و طرد لازم است. اسلام هم دین‏ جذب و محبت است و هم دین دفع و نقمت.

 

3- مردمی که دافعه دارند اما جاذبه ندارند، دشمن سازند اما دوست ساز نیستند. اینها نیز افراد ناقصی هستند، و این دلیل بر اینست که فاقد خصائل مثبت انسانی می‏باشند زیرا اگر از خصائل انسانی بهره‏ مند بودند گروهی و لو عده قلیلی طرفدار و علاقه‏ مند داشتند،زیرا در میان مردم همواره آدم خوب وجود دارد هر چند عددشان کم باشد.
اگر همه مردم باطل و ستم پیشه بودند این دشمنیها دلیل حقیقت و عدالت‏ بود اما هیچوقت همه مردم بد نیستند همچنانکه در هیچ زمانی همه مردم خوب‏  نیستند. قهرا کسی که همه دشمن او هستند خرابی از ناحیه خود اوست و الا چگونه ممکن است در روح انسان خوبیها وجود داشته باشد و هیچ دوستی نداشته‏ باشد. اینگونه اشخاص در وجودشان جهات مثبت وجود ندارد حتی در جهات‏ شقاوت. وجود اینها سر تا سر تلخ است و برای همه هم تلخ است. چیزی که‏ لااقل برای بعضیها شیرین باشد [ در اینها ] وجود ندارد.

علی (ع) می‏فرماید:
« اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان، و اعجز منه من ضیع من ظفر به‏ منهم » ( نهج البلاغه، حکمت. 11 ).
" ناتوانترین مردم کسی است که از دوست یافتن ناتوان باشد و از آن‏ ناتوانتر آنکه دوستان را از دست بدهد و تنها بماند ".

4 - مردمی که هم جاذبه دارند و هم دافعه. انسانهای با مسلک که در راه‏ عقیده و مسلک خود فعالیت می‏کنند، گروههائی را به سوی خود می‏کشند، در دلهائی به عنوان محبوب و مراد جای می‏گیرند و گروههائی را هم از خود دفع‏ می‏کنند و می‏رانند، هم دوست سازند و هم دشمن ساز، هم موافق پرور و هم‏ مخالف پرور.

اینها نیز چند گونه‏ اند، زیرا گاهی جاذبه و دافعه هر دو قوی است و گاهی هر دو ضعیف و گاهی با تفاوت. افراد با شخصیت آنهائی هستند ک4ه‏ جاذبه و دافعه شان هر دو قوی باشد، و این بستگی دارد به اینکه پایگاههای‏ مثبت و پایگاههای منفی در روح آنها چه اندازه نیرومند باشد. البته قوت‏ نیز مراتب دارد، تا می‏رسد به جائی که دوستان مجذوب، جان را فدا می‏کنند و در راه او از خود می‏گذرند و دشمنان هم آنقدر سرسخت می‏شوند که‏ جان خود را در این راه از کف می‏دهند و تا آنجا قوت می‏گیرند که حتی بعد از مرگ قرنها جذب و دفعشان در روحها کارگر واقع می‏شود و سطح وسیعی را اشغال می‏کند. و این جذب و دفعهای سه بعدی از مختصات اولیاء است‏ همچنانکه دعوتهای سه بعدی مخصوص سلسله پیامبران است.

از طرفی باید دید چه عناصری را جذب و چه عناصری را دفع می‏کنند. مثلاگاهی عنصر دانا را جذب و عنصر نادان را دفع [ می‏کنند ] و گاهی بر عکس‏ است. گاهی عناصر شریف و نجیب را جذب و عناصر پلید و خبیث را دفع [می‏کنند ] و گاهی برعکس است. لهذا دوستان و دشمنان، مجذوبین و مطرودین‏  هر کسی دلیل قاطعی بر ماهیت اوست.

صرف جاذبه و دافعه داشتن و حتی قوی بودن جاذبه و دافعه برای اینکه‏ شخصیت شخص قابل ستایش باشد کافی نیست بلکه دلیل اصل شخصیت است، و شخصیت هیچکس دلیل خوبی او نیست. تمام‏ رهبران و لیدرهای جهان حتی جنایتکاران حرفه‏ای از قبیل چنگیز و حجاج و معاویه، افرادی بوده‏اند که هم جاذبه داشته ‏اند و هم دافعه. تا در روح‏ کسی نقاط مثبت نباشد هیچگاه نمی‏تواند هزاران نفر سپاهی را مطیع خویش‏ سازد و مقهور اراده خود گرداند. تا کسی قدرت رهبری نداشته باشد نمی‏تواند مردمی را اینچنین به دور خویش گرد آورد.

نادرشاه یکی از این افراد است. چقدر سرها بریده و چقدر چشمها را از حدقه‏ها بیرون آورده است اما شخصیتش فوق العاده نیرومند است. از ایران‏ شکست خورده و غارت زده اواخر عهد صفوی، لشکری گران به وجود آورد و همچون مغناطیس که براده‏ها ی آهن را جذب می‏کند، مردان جنگی را به گرد خویش جمع کرد که نه تنها ایران را از بیگانگان نجات بخشید بلکه تا اقصی‏ نقاط هندوستان براند و سرزمینهای جدیدی را در سلطه حکومت ایرانی درآورد.

بنابر این هر شخصیتی هم سنخ خود را جذب می‏کند و غیر هم سنخ را از خود دور می‏سازد. شخصیت عدالت و شرف عناصر خیر خواه و عدالتجو را به سوی‏ خویش جذب می‏کند و هواپرستها و پول پرستها و منافقها را از خویش طرد می‏کند. شخصیت جنایت، جانیان را به دور خویش جمع می‏کند و نیکان را از خود دفع می‏کند.

و همچنانکه اشاره کردیم تفاوت دیگر در مقدار نیروی جذب است. همچنانکه درباره جاذبه نیوتن می‏گویند به تناسب جرم جسم و کمتر بودن فاصله، میزان کشش و جذب بیشتر می‏شود، در انسانها قدرت جاذبه و فشار وارد از ناحیه شخص صاحب جاذبه متفاوت است.

 

منبع: کتاب جاذبه و دافعه علی(علیه السلام) - ص20 تا 28